33. Yıl Dönümünde Çernobil Nükleer Felaketi ve Günümüzdeki İzleri

Nazım Hikmet'in Japon Balıkçısı şiirinden...

Çernobil 1970'te açılmış bir nükleer santraldi. Ukrayna'nın kuzey bölgesinde, Kiev'e bağlı bir yerleşim ünitesinde bulunan bu santralde kaza günü dört reaktör faaldi. İkisinin inşaası ise sürüyordu. 

25 Nisan günü, dördüncü reaktör rutin bir bakıma girdi. Teknisyenler mümkün bir güç kesintisine karşı bir deney yapmaya karar verdiler. Çok ağır sonuçları olacak bu deney için 23:00'da çalışmalar başladı. 

26 Nisan 01:23'te, deney için kuralların oluştuğuna karar verildi ve düğmeye basıldı. 01:24'te ise, aksi giden bir şeyler vardı. Deney için devre dışı bırakılmış güvenlik sisteminden dolayı reaktörde önlenemeyen çekirdek yansımaları gerçekleşti, ısı ve güç bir anda kat be kat yükseldi...

Önü alınamıyordu. Artan buhar basıncı, reaktörün tonlarca tartıdaki çatısını havaya uçurdu. Reaktördeki zirkonyum ve grafit, yüksek sıcaklıktaki buharla karışınca, hidrojenler yanmaya başladı ve tüm santral alevler içinde kaldı.

Dördüncü reaktörün patlamasıyla ortaya çıkan radyasyon, Hiroşima ve Nagazaki'ye atılan atom bombalarından tam 200 kat daha tesirliydi. Patlamanın birinci anda bir kilometre yüksekliğe ulaştı. Birinci anda ortaya çıkan tesirin, iki metre kalınlığındaki betonu eritecek güçte olduğu söz edildi.

Nükleer felaket, birinci anda santral etrafında vazifeli 31 kişinin hayatını kaybetmesine sebep olmuştu. Lakin tesiri bununla sonlu kalmadı. Türkiye'nin de dahil olduğu yakın coğrafyada hastalık getirdi, mevt getirdi... 

En kıymetlisi de, nükleer güç ile ilgili soru işaretleri getirdi.

İmajın alındığı helikopterin radyoaktif tesirden dolayı terk edilenler ortasında olduğunu kesin olarak söyleyebiliriz. Pilotsa benzeri biçimde, öteki birinci müdahale ünitelerinde bulunan beşerler üzere çok önemli risk altına girmiş durumdadır. 

Soğuk savaş psikolojisinin de tesiriyle, nükleer teknoloji alanında geride görünmeme refleksinden dolayı SSCB birinci günlerde kazayla ilgili bir açıklama yapmadı. 

Ta ki bir iki gün içinde, Avrupa'daki radyasyon seviyesindeki çok önemli artış tespit edilene dek. 28 Nisan 1986'da radyoaktif bulutlar İskandinavya'ya ulaştı. Yetkililer ölçülen bedellerin anormalliğinden dolayı büyük bir kaza meydana geldiğini kestirim etti. 

SSCB, meydana gelen felaketi tüm dünyaya açıkladı, öbür ülkelerden yardım istedi. Olayın açıklanması ve yardım talebinden dolayı Mihail Gorbaçov ülkesinde önemli tenkitlere maruz kaldı. 

Çernobil faciası, dünya basınında bir numaralı gündem konusu oldu.

• Radyasyondan ağır oranda etkilenen 30 kilometre çapındaki alan belirlenerek bu bölgelerden 135.000 insan uzaklaştırıldı ve hayat alanları boşaltıldı. Reaktör binası 410.000 m3 çimento ve 7.000 ton çelik kullanılarak gömüldü. 

• Binanın altı betonlandı. 

• Besin unsurları diğer bölgelerden getirildi ve kontamine (radyasyon bulaşı olan) yiyeceklerin tüketimi yasaklandı. Çeşitli teşhis merkezleri kuruldu.

• 5.300.000 beşere, tiroid bezini iyot açısından doygunluğa ulaştırarak radyoaktif iyodun tiroid bezi tarafından alımını mümkün olduğunca engellemek için potasyum iyodür tabletleri dağıtıldı.

Olağan bedellerin katları cinsinden söz edilmiştir.

Ukrayna’da 18.000 km2’lik tarım toprakları radyoaktif kirlenmeye maruz kaldı. Ülke ormanlarının %40’ı (toplam 35.000 km2) kirlendi.

Greenpeace, Ukrayna'nın Rivneska Bölgesi'nde bir köyde süt örneklerinde yaptığı tahlilde, sütlerin %93'ünde uzun ömürlü izotop sezyum-137 olduğunu belirledi. Bu, Ukrayna'da çocuklar için kabul edilebilir radyasyon bedelinin çok üstünde. 

Bu araştırmanın kazadan 25 yıl sonra, 2011'de yapıldığını da bir not olarak düşelim.

Çernobil'in dördüncü reaktörünün patlamasının akabinde bölgeye itfaiye birlikleri çok kısa bir mühlet içinde sevk edilmişti. Fakat birçoğunun radyoaktif bir tehditle burun buruna olacaklarından haberi yoktu. 

Mide bulantısı ve kusma ile, itfaiye erlerinin birden fazla vazifesini yapamaz hale geldi. Değerli bir kısmı hayatını kaybetti.

Tıpkı halde, Santral'e sevk edilen ve paklık faaliyetlerinde bulunanların da büyük bir çoğunluğu, maalesef hayatını kaybetti. 

Reaktör enkazına birebir vakitte Ordu'nun bir kısmı gönderilmişti. Ortalama olarak bir kişi 3 dakika çalışıyordu. Ve bu müddet içinde hayatı boyunca alabileceği radyasyon ölçüsüne maruz kalıyor, önemli bir risk altına giriyordu.

Planlandığı üzere 15 gün içerisinde temizlenen enkaz, bilhassa en ağır radyasyonun bulunduğu çatı kısmı 3'er dakikalık çalışma müddetleriyle temizlendi. Fakat kolay bir gaz maskesiyle, kendilerine verilen kurşun plakalar ile elbise yapmaları istenen o vazifeliler, o andan itibaren radyasyonun pençesindeydiler. Birden fazla hayatını kaybetti.

300 metreden 12 mikroröntgen olan doğal ortam radyasyonunun, kazanın yaşandığı santrale 300 metre uzaklıkta bu bedelin hayli üstünde ölçüldüğü tabir ediliyor.

Bu bedel bir ölçüde azalsa da, bölgenin büsbütün sağlıklı bir biçimde yaşanabilir bir ortama dönüşmesi için yüzlerce, binlerce seneye muhtaçlık var.

Felaketin tesirlerinin en ağır olarak görüldüğü ülkeler Ukrayna, Rusya ve Belarus'ta 2004 yılına kadar 18 yaş altı 4000 çocukta tiroit kanseri olayı görülmüştür. 

Resmi raporlar, ölümcül kanser hadiselerinin sayısını 9.000 olarak hesaplıyor. bağımsız bilim adamları ise 30.000 ile 60.000 ortasında insanın Çernobil’in sebep olduğu kanser tiplerinden ötürü öleceğini kestirim ediyor.

Bilim adamlarının birçok %90'ınından fazlasının hâlâ lahdin altında olduğuna inanıyor. Yaklaşık 190 ton uranyum ve 1 ton sahiden tehlikeli olan plütonyum hâlâ içeride

Çernobil'in birkaç kilometre yakınında kurulmuş bir kent olan Pripyat, devrin önde gelen yerleşim birimlerindendi. Fakat facianın akabinde 2 gün içinde binin üzerinde otobüsle ivedilikle boşaltıldı. 

1986'dan bu yana da kimseye kapılarını açmıyor. Bilimadamlarına nazaran 900 yıldan evvel yaşanabilir bir yer olamayacak. Çünkü günümüzde buradaki radyasyon seviyesi olağanın 20-40 kat üzerinde. Tüm radyoaktif kalıntıların temizlenmesi içinse 48 bin yıl geçmesi gerekiyor!

600 bin kişinin (aralarında itfaiye erleri, ordu mensupları, siviller bulunmaktadır) bulunduğu bu çalışmalarda kullanılan askeri ve sivil araçlar günümüzde terk edilmiş bir formda bir ortadadır. Taşıdıkları radyoaktif kalıntılar, bozulmuş yapıları onları kullanılamaz hale getirmiştir. 

Bu araçlarla ilgili bir görüntü kaynaklar kısmında yer almaktadır.

Olayın akabinde reaktörde vazifeli 6 işçiye, 2 ile 10 yıl ortasında mahpus cezası verilmiştir. 

On binlerce kişinin hayatını karartan, yüz binlercesini dolaylı yollardan etkileyen bu kazanın faturası reaktör çalışanı mühendislere, teknikerlere kesilmiş olsa da; herkesin hemfikir olduğu husus Çernobil Nükleer Santrali'ndeki önemli tasarımsal yanlışların, soğuk savaş periyodunda içine girilen nükleer yarışta SSCB'nin agresif ataklarının olduğudur. 

Faciaya yol açan bu deneyin yapılması için, teknikerlerin bir riskten kelam etmesine karşın baskı uygulandığı; iktidara yakın olmalarının da tesiriyle kilit kademelere getirilen ve nükleer alanında çok ehil olmamasına karşın Çernobil'de kelam hakkı, yaptırım gücü olan yöneticilerin olduğu biliniyor. 

Son olarak işin tasarımsal boyutuna gelirsek, reaktör çatısının yanmaz husustan yapılması gerekirken, inşaatı kısa mühlet içinde bitirmeyi, gösterişli (!) bir çatı ile bitirmeyi daha makul gören SSCB yetkilileri faciada en az reaktörde vazifeli işçi kadar hisse sahibi denebilir. 

Bu olayın akabinde, faciayı gizlemeye çalışan SSCB'de Gorbaçov'un olayı dünyaya açıklaması -zorunda kalması- ülkede tenkitlere, karışıklığa neden olmuştur ve ülkenin dağılmasına giden süreci hızlandırmıştır yorumları da yapılmaktadır.

Çernobil dünyanın karşı karşıya kaldığı en büyük felaketlerden birisi, tahminen de en büyüğü. Lakin yayılan radyasyonun çok büyük bir kısmının hala reaktörde kapalı tutulduğundan bahsetmiştik. 

26 Nisan 1986, her ne kadar ihmalkarlık dolu, hırs dolu bir facia olsa da sonrasında bu olayın izlerini silmek için yapılan çalışmalara katılan yüz binlerce insan minnet duyulası bir cüret sergilemiştir. 

Patlamanın akabinde radyoaktif enkaz 1.5 kilometrelik bir alana yayılmıştı. Bu enkazın çok kısa bir müddet içinde kaldırılması gerekiyordu. Bunun için itfaiye, asker, emekçi, madenci ve birçok sivil çalıştı. Tüm enkazın merkezde toplanmasına karar verilmesinin akabinde kolay bir gaz maskesi, eldiven ve çizme dışında bir ekipmanı bulunmayan yüz binlerce kişi Çernobil'de vazife almıştır. 

En yüksek riskin olduğu çatı bölgesindeki enkaz için, Sovyetler birinci olarak robot kullanmayı düşünse de robotların yüksek radyoaktif tesir barındıran ortamda çalışamadığı, bozulduğu görüldü. Bu iş için günde bir kişinin 3 dakika çalışmasına müsaade edildi, 3 dakika hayatları boyunca alacakları radyasyondan bile fazlaydı. Ve planlandığı üzere, 15 gün içinde enkaz toplandı; çekirdeğin altına beton döküldü ve üzeri de tekrar güçlü bir betonla kaplandı.

Birden fazla 20'li yaşlarda, sağlıklı bu beşerler radyoaktif modüllere çıplak elle dokunmaya dahi yürek edebilecek bir noktadaydı. Ve binlercesi bu tehlikeye karşı bile bile mevte ilerledi. Bugün Çernobil'in tesirleri çok daha önemli değilse, sebebi bu insanların yüreğidir.

Çernobil'den binlerce kilometre uzaktaki İngiltere dahi, radyasyonun yıkıcı tesirlerini tarım ve hayvancılık noktasında inceleyip tedbirler alırken, Türkiye'deki durumsa farklıydı. Herkes kendinden çok emindi, o devirden birkaç 'veciz' kelam şu biçimde;

Türkiye, kanser oranının çok önemli bir halde artacağı, riskleri 2015'te bile hala devam edecek bir periyoda gidiyordu.

• Facianın akabinde 1 Mayıs günü SSCB büyükelçisi, Türk yetkilileri Karadeniz'de ölçüm yapmaları konusunda uyardı. 
• Türkiye Atom Gücü Lideri (TAEK) Prof. Dr. Ahmet Yüksel Özemre "Olay mevzii bir olay; Türkiye'ye ulaşsa bile etkilemez" dedi. 

• 3 Mayıs günü radyoaktif bulutların Türkiye'ye ulaştığı ve oranın 7 kat arttığı açıklandı. 

• Edirne'de yağan yağmurdan ötürü TRT su birikintilerinin kullanılmamasını ve hayvanların otlatılmaması ihtarında bulundu. 

• 3 Eylül günü Avrupa ülkeleri radyasyonlu olduğu gerekçesiyle Türkiye'den fındık alımını durdurdu. 

• 28 Kasım günü Hollanda sıhhat bakanlığı Türk çayında yüksek oranda radyasyon var açıklamasında bulundu. 

• 29 Kasım günü Çay-Kur genel müdürü "Çayda radyasyon var" argümanlarını "batı tezgahı" olarak nitelendirdi. Müdürlük çay kaynatıldığında radyasyonun 5-6 kat düştüğünü argüman etti. 
• 2 Aralık günü efsanevi sanayi bakanı Cahit Aral çaydaki radyasyonun zararsız olduğunu ileri sürerek çay içti. 

• 14 Aralık günü Federal Almanya, Türkiye'den alınan 13 ton çayı iade etti. 

• Kasım 1987'de TAEK depolarında 60 bin ton çay olduğunu argüman etti. 

• Ağustos 1988'de depolanmış çayın 40 tonu imha edildi.

Radyoaktif bulutların Trakya'ya ve akabinde Doğu Karadeniz'e ulaşması Türkiye için 'Çernobil' felaketini başlatıyordu. 

Tarım eserleri çeşitliliği ile öne çıkan bu bölgelerde, o günlerde sağanak yağışların yaşanmasıyla birlikte tedbirler alınmaya çalışılmıştır. Fakat ne kadar kâfi olduğu meçhuldür. 

Trakya ve Karadeniz kıyılarında olağan şartlarda 8–10 microröntgen/saat olan radyasyon seviyesi; kazadan 10 gün sonra 30–40 microröntgen/saat seviyesinde ölçülmüştür. Günümüzde Trakya'da 'Ergene kanser saçıyor' tartışmaları, 'Ergene tehlikeli mi?' tartışmaları arka planında hala Çernobil'i barındırıyor. Hakikaten datalara bakarsak;

Marmara Bölgesi'nde 1986-1987 ortası yaklaşık iki kat, Karadeniz'de ise 1995'ten sonra yaklaşık üç kat artış görünmektedir. 

Çernobil Nükleer Kazası Sonrası Türkiye'de Kanser, Türk Tabipler Birliği raporu

Çay, fındık üzere tarım eserleriyle, deniz eserleriyle değerli bir bölge olan Doğu Karadeniz, beklendiği üzere radyoaktif bulutlarla birlikte bir kirliliğe maruz kaldı. Lakin devlet adamlarının önemli bir tedbir alması bir kenara, olaylara yaklaşımları şu formda olmuştur:

Üstteki tabloda, kanser oranının çok önemli bir formda arttığını görebileceğiniz Karadeniz'de yetişen ve risk altındaki eserler devlet açısından bir sorun değildi. Avrupa, Türkiye'den fındık üzere mahsüllere ambargo koyduğunda da bu niyet değişmedi; 'batı komplosu' denildi.

O denli ki, Çay-Kur Çernobil riskiyle ilgili birinci olarak Aralık 1986'da bilgilendirilmiştir. Yani ortadaki 8 ay boyunca toplanan çaylar, tüm ülkede tüketilmiştir. Radyasyonlu çayların depoda toplanması, gömülmesi ve birçoklarının imha edilmesi sürecine kadar birçok kişinin hayatı tehlikeye atılmış, daha da acısı birçok kişi için tahminen de kanser hastalığı kelam konusu olmuştu.

Çernobil Nükleer Kazası Sonrası Türkiye'de Kanser, Türk Tabipler Birliği raporu

2005 yılında 33 yaşındayken hayatını kaybeden Kazım Koyuncu, Karadeniz'in radyoaktif felaketine karşı çabasıyla öne çıkan en değerli sanatçılardandı. Akciğer kanserine karşı verdiği çabayı kazanamadı... Koyuncu'nun Türkiye'nin Çernobil siyasetiyle ilgili eleştirisi şu formdaydı;

Yitip giden çocuklukları, sönen umutları söz eden bir çalışma.